De Varian Ethos versneller is een nieuw bestralingsapparaat dat zich automatisch aanpast aan de patiënt

Een kleine groep patiënten met niet uitgezaaide prostaatkanker kan vanaf 3 mei in het Erasmus MC Kanker Instituut worden bestraald met een nieuw apparaat: de Varian Ethos versneller.

De Ethos versneller is de Rolls Royce onder de bestralingsapparaten. Hij zal op termijn sneller en nauwkeuriger gaan bestralen omdat hij het bestralingsplan kan aanpassen aan de realtime anatomie van de patiënt op de dag van bestraling.

Door zo’n dagelijks geactualiseerd bestralingsplan kan het apparaat de tumor beter raken, met een afgepaste dosis straling. Zo ontstaat minder schade aan omliggende weefsels, is de veronderstelling. Al moet dat nog wel wetenschappelijk worden aangetoond. Voordat op grote schaal met deze nieuwe vorm van bestraling kan worden gestart, moeten de gebruikers eerst ervaring opdoen met dit nieuwe bestralingstoestel en de ingebouwde ‘intelligente’ software.

Wetenschappers van het Erasmus MC Kanker Instituut en de TU Delft gaan daarom samen onderzoek doen om de mogelijkheden van dit apparaat en de kwaliteit van de behandelingen op termijn nog verder te verbeteren.

Veilig
Dat er wordt gestart met een beperkte groep patiënten met niet uitgezaaide prostaatkanker heeft simpelweg te maken met het feit dat er pas één Ethos in het Erasmus MC staat. ‘Laat ik vooropstellen,’ beklemtoont radiotherapeut Kim de Vries, ‘dat ook alle andere bestralingsapparaten van het Erasmus MC Kanker Instituut up-to-date, effectief en veilig zijn.’

Maar de Ethos snijdt zich toe op de anatomie van de patiënt. Het is een adaptief apparaat, zoals dat heet. ‘Op dit moment werkt het zo: de patiënt ligt op tafel, er wordt vóór de bestraling een CT-scan gemaakt van het te bestralen gebied’, schetst radiotherapeut De Vries.

‘Als blijkt dat er bijvoorbeeld poep of lucht in darmen zit die een nauwkeurige  bestraling van de tumor in de weg staat, moet de patiënt van tafel om te ontlasten. De patiënt voegt zich als het ware naar het apparaat. Ethos doet dat andersom. Die voegt zich naar het lichaam van de patiënt en past zelf het bestralingsplan aan op de anatomie van dat moment.’

Binnen een jaar worden er nog 3 van deze apparaten geplaatst op de zorgboulevard bij het Albert Schweitzer Ziekenhuis. Daar staan nu vier versnellers van het Erasmus MC Kanker Instituut die meer dan 10 jaar in gebruik zijn geweest. Drie daarvan worden vervangen door Ethos versnellers, zodat ook daar binnenkort deze geavanceerde behandelingen kunnen worden gegeven.

Wat is bestraling? Tumoren en plaatsen in het lichaam waar tumoren zijn verwijderd, worden al tientallen jaren (na)behandeld met radioactieve straling. Hierbij worden meestal hoogenergetische fotonen gebruikt.

Door een bundel fotonen op de tumor af te schieten, gaan de tumorcellen kapot en wordt de tumor kleiner of verdwijnt. Het is echter onvermijdelijk dat de bundel fotonen ook omliggend gezond weefsel raakt, waardoor ook dit weefsel beschadigd kan raken. Het risico hierop wordt groter bij beweging van het lichaam, bijvoorbeeld  door de ademhaling, een kloppend hart of bewegende darmen

Door elke dag vóór de bestraling een CT-scan te maken van het lichaam, kan de bundel fotonen zo precies mogelijk op de tumor worden gericht. Op basis van deze CT-scan berekent de software van de Ethos hoe het bestralingsplan moet worden aangepast. De tumor wordt zo met de juiste hoeveelheid straling behandeld, terwijl het omliggende weefsel zo min mogelijk wordt belast.

De merkbare verbetering van de Ethos zit hem voorlopig vooral in snelheid en efficiëntie. Ook op de meeste bestaande bestralingsapparaten wordt elke dag een CT-scan gemaakt om te zien hoe het lijf van de patiënt en de tumor erbij staan. ‘Bij de huidige apparaten zit de scanner verwerkt in een grote arm die ook tijdens de bestraling rond de patiënt draait’, legt klinisch fysicus Maarten Dirkx uit.

‘Vanwege de veiligheid mag die arm 1 rondje per minuut draaien. Bij de Ethos zitten de CT-scanner en de stralingsapparatuur in de ring waar de patiënt in ligt. Die CT-scanner kan 6 rondjes per minuut maken, waardoor de opname van de CT-scan veel sneller klaar is. Door de kortere opnametijd is er ook minder risico dat de opgenomen CT-beelden moeilijk te interpreteren zijn doordat de patiënt tussentijds bewogen heeft, bijvoorbeeld door ademhaling.’

Over die draaiende arm gesproken, die wordt door sommige patiënten als griezelig ervaren. Radiotherapeut De Vries: ‘De Ethos versneller lijkt erg op een CT-scanner. Patiënten hebben daar altijd al een keer ingelegen in de periode dat de diagnose werd gesteld. Daar hebben ze dus al wat ervaring mee. Het is daardoor minder eng.’

Longkanker
Op de langere termijn, als de medewerkers meer ervaring hebben opgedaan met dit nieuwe bestralingsapparaat en de ingebouwde software, gaat de afdeling Radiotherapie ook andere soorten kanker behandelen met de Ethos. Te beginnen met longkanker. Daarna volgen borst- hoofdhals-, darm-, en baarmoederhalskanker.

‘We beginnen nu met prostaatkanker omdat het vaak voorkomt’, zegt De Vries. ‘Om de adaptieve bestralingstechniek uit te kunnen voeren binnen een gangbaar tijdslot van 20-30 minuten is het belangrijk dat de medewerkers eerst ervaring opdoen met de beschikbare software bij een grote patiëntgroep.’

Pluspunt is dat de radiotherapeuten en fysici in de afgelopen decennia al veel onderzoek hebben gedaan om de kwaliteit van de behandeling van deze patiëntgroep te verbeteren. ‘Op basis hiervan hebben we de afgelopen jaren het aantal bestralingen met de huidige apparatuur al terug weten te brengen van 15 bestralingssessies naar 7 sessies met een hogere bestralingsdosis.’

Fysicus Dirkx vult aan: ‘Vermoedelijk kunnen we op termijn op  de Varian Ethos het bestralingsschema nog verder terugbrengen naar 4 of 5 bestralingssessies.’