Als er niets verandert, heeft maar liefst 64 procent van de Nederlanders in 2050 overgewicht of obesitas, waarschuwt het RIVM

Wat er op het eerste gezicht uitziet als een vrolijk en kleurrijk kunstwerk, is in werkelijkheid de uitkomst van wetenschappelijk onderzoek met een minder vrolijke conclusie: er is een rigoureus andere aanpak nodig om obesitas in de lage inkomenswijken in Nederlandse steden effectief aan te pakken. 

Als er niets verandert, heeft maar liefst 64 procent van de Nederlanders in 2050 overgewicht of obesitas, waarschuwt het RIVM. De maatregelen die nu in het Nationaal Preventieakkoord staan, lijken deze toename niet te kunnen stoppen. Bovendien komen overgewicht en obesitas de afgelopen 30 jaar onevenredig veel voor in wijken waar mensen minder te besteden hebben. Hoe komt het dat de toename juist daar zo sterk is?  

De onderliggende oorzaken van obesitas  
Om deze vraag te kunnen beantwoorden, keken onderzoekers van het Erasmus MC en Amsterdam UMC samen met dertien experts uit de publieke gezondheidszorg naar de verschillende maatschappelijke oorzaken van het stijgend aantal mensen met obesitas in deze stedelijke wijken. ‘We hebben niet naar alle oorzaken apart gekeken, maar naar het totaal van alle factoren als geheel. Als systeem,’ legt onderzoeker Fleur ter Ellen van het Erasmus MC uit. 

Ook maakten de onderzoekers een visuele weergave van de verbanden tussen alle factoren, zoals het grote aanbod van ongezonde voeding, het complexe socialezekerheidsstelsel en de kloof tussen verschillende groepen in de samenleving. Dit leverde volgens Ter Ellen een vernieuwende kijk op de onderliggende oorzaken op. ‘Je ziet hierdoor namelijk in één oogopslag hoe verschillende factoren in dit obesogene systeem met elkaar verbonden zijn.’ 

Er kwamen vier belangrijke gebieden naar voren waarin de hoofdoorzaken van de toename van obesitas zichtbaar worden: de ongezonde voedselomgeving, een infrastructuur die zorgt voor verminderde fysieke activiteit, de sociaaleconomische omgeving en de sociaal-politieke omgeving. Het zijn vier zogeheten subsystemen, die ieder een eigen negatief effect hebben en de kans op obesitas in de bestudeerde wijken hebben vergroot.  

‘Bovendien beïnvloeden ze ook elkaar weer’, zegt Ter Ellen. ‘Zo ontdekten we hoe een ongezonde voedselomgeving, moeilijke sociaaleconomische omstandigheden en de afstand tussen de overheid en de wijk elkaar in de loop der tijd versterkten.’  

Vicieuze cirkels
De subsystemen kun je zien als vicieuze cirkels waarin deze lage inkomenswijken en de bewoners terechtkomen, zegt onderzoeker Joost Oude Groeniger, eveneens van het Erasmus MC. ‘Ook in deze wijken krijgt de vrijemarkteconomie vrij spel, waardoor bewoners overspoeld worden met ongezond voedsel. Dat maakt het voor hen moeilijk om gezonde keuzes te maken. Dit leidt tot een ongezondere levensstijl en meer stress, wat de sociaaleconomische omstandigheden weer verslechtert. Die verslechtering vergroot de vraag naar ongezond eten, waardoor de voedselomgeving nog ongezonder wordt.’ 

De vicieuze cirkels in de systeemkaart laten zien hoe de kloof tussen de overheid en wijkbewoners is gegroeid. Dit heeft ervoor gezorgd dat sociale en gezondheidsproblemen in deze wijken minder effectief worden aangepakt. Beleidsmaatregelen sluiten vaak niet aan bij de leefwereld van de bewoners, waardoor ze minder goed werken en ongezonde gewoontes in stand worden gehouden. Dit vergroot het wantrouwen en maakt de kloof alleen maar groter.  

Het obesitasbeleid in Nederland richt zich al jaren voornamelijk op meer bewegen en kiezen voor gezondere voeding. Terwijl dit slechts enkele oorzaken zijn. ‘De huidige, vaak persoonsgebonden aanpak is een druppel op de gloeiende plaat. Als mensen door een kortdurend wijkproject meer gaan bewegen, maar door ongunstige sociaaleconomische condities gebukt gaan onder chronische stress en een gebrek aan geld, zal de toename van obesitas niet stoppen’, aldus Oude Groeniger. ‘Om de obesitaspandemie te keren is het cruciaal om juist de vicieuze cirkels in deze wijken te doorbreken.’ 

Integrale aanpak
Door uit te zoomen geven de onderzoekers niet alleen een duidelijk antwoord op de onderzoeksvraag, maar presenteren zij ook een nieuwe kijk op obesitaspreventie. De oplossing werd te lang gezocht bij het individu, concluderen zij, terwijl obesitas een maatschappelijk probleem is dat een allesomvattende visie en een gezamenlijke aanpak nodig heeft.

‘We hebben een andere blik nodig om deze problemen te kunnen oplossen’, stelt Ter Ellen. ‘Nu zijn beleidsmakers vaak alleen op hun eigen terrein op zoek naar oplossingen. De systeemkaart laat zien dat obesitas ook sterk wordt beïnvloed door beleid buiten het gezondheidsdomein. Om echt succes te hebben, moeten alle betrokken domeinen dus samenwerken. Dat gebeurt hier en daar al wel, maar het moet nog veel meer.’ 

Maar het is geen quick fix, waarschuwt Ouder Groeniger. ‘Er zijn nu gigantische ongelijkheden, omdat de vicieuze cirkels zich juist in deze wijken opstapelen. Zelfs met een rigoureus andere aanpak waarbij verschillende beleidsgebieden samenwerken, zullen de resultaten pas over jaren zichtbaar zijn. Toch moeten we nu beginnen als we obesitas in de toekomst willen verminderen.’

Preventie 
Preventie helpt mensen langer en gezonder te leven. Met onze kennis over het voorkomen van ziektes en het verbeteren van de gezondheid, biedt het Erasmus MC objectieve informatie aan overheden, beleidsmakers en de preventiepraktijk. Zo nemen we verantwoordelijkheid voor een gezonder mens in een gezonde omgeving. Zoals beschreven in Koers28, de strategie van het Erasmus MC. 

Bron: Erasmus MC